मालवण तालुक्यातील पेंडूर व वराड ही दोन गावे येथील ग्रामदैवत असलेल्या वेताळदेव मंदिरांमुळे प्रसिद्ध आहेत. दर तीन वर्षांतून होणाऱ्या मांड उत्सवासाठी पेंडूर येथील वेताळ मंदिर संपूर्ण कोकणात प्रसिद्ध आहे, तर गांजा व चपलांच्या नवसासाठी वराड येथील वेताळदेव मंदिर कोकणातील भाविकांमध्ये विशेष प्रसिद्ध आहे. असे सांगितले जाते की या मंदिराच्या सभामंडपातील प्राचीन व वजनदार असलेली घंटा ही अनेकदा रात्री अचानक वाजू लागते. वराड येथील या मंदिराच्या आजूबाजूला विविध देवतांची मंदिरे असल्यामुळे हा परिसर देवराई म्हणून ओळखला जातो.
वराड गावातील वेताळाची आख्यायिका अशी की पूर्वी येथे मोची समाजाची अनेक कुटुंबे राहत होती. येथील वेताळ देवाने त्याच्यासाठी त्यांच्याकडे चपलांची मागणी केली; परंतु कोणीही देवाला वेळेत चप्पल न दिल्यामुळे या समाजाला गावात जागा नाही, असे सांगून देवाने सुतार समाजाकडून एक घोडा बनवून घेतला. तेव्हापासून घोड्यावर बसून वेताळदेव गावाचे रक्षण करू लागला. यामुळे सुतार समाजाला देवकाठ्यांमध्ये विशेष मानाचे स्थान आहे. असे सांगितले जाते की वराड गावातील लोक जगाच्या पाठीवर कुठेही असले तरी ते आपल्या देवाचे वाहन असलेल्या घोड्याचा व घोडागाडीचा प्रवासासाठी वापर करीत नाहीत. याशिवाय या मंदिर परिसरातील झाडांची फांदीसुद्धा तोडली जात नाही.
वेताळ हा भूत, पिशाच्च, प्रेतात्मे यांचा अधिपती मानला जातो. तो शिवशंकराचा गण आहे. तो आग्यावेताळ, ज्वालावेताळ आणि प्रलयवेताळ या नावांनीही ओळखला जातो. या नावांतून त्याचे उग्र गुणविशेष दिसतात. महाभारत, पुराणे यांतून व लोकवाङ्मयातून वेताळाची जी वर्णने आढळतात, त्यानुसार तो डोळ्यांत क्रौर्य असलेला आणि महाकाय असतो. तो रक्तमांस खातो व सदैव शस्त्रसज्ज असतो. या वेताळाचे वर्णन ‘विक्रम आणि वेताळ’ या कथांमध्येही येते. 
इसवी सनाच्या पहिल्या शतकात प्रतिष्ठानच्या सातवाहन राजाच्या पदरी मंत्री असलेल्या गुणाढ्याने पैशाची भाषेत ‘बृहत्कथा’ हा महाग्रंथ लिहिला होता. अकराव्या शतकात काश्मीरमधील अनंतराजाची राणी सूर्यावती हिने सोमदेवभट्ट या कवीकडून ‘बृहत्कथे’वरून संस्कृतात ‘कथासरित्सागर’ हा ग्रंथ लिहून घेतला. याच कथासरित्सागर ग्रंथात विक्रम आणि वेताळाच्या पंचवीस कथा आहेत. त्यातील वर्णनानुसार वेताळ हा स्मशानात वास्तव्य करणारा आहे व तो प्रेतांमध्ये वास करतो. कोकणात मात्र वेताळास ग्रामसंरक्षक दैवत मानले जाते व तो हातात दंडा आणि खांद्यावर घोंगडी घेऊन मध्यरात्री गावातून फिरतो, अशी लोकांची श्रद्धा आहे.
येथील देवराई परिसरातील एका मोठ्या वेशीतून आत गेल्यावर समोर या वेताळ देवाचे भव्य असे दक्षिणाभिमुख मंदिर नजरेस पडते. मंदिरासमोर असलेल्या आयताकृती उंच चौथऱ्यावर दोन दीपस्तंभ व तुळशी वृंदावन आहे. मुखमंडप, सभामंडप, अंतराळ व गर्भगृह अशी या मंदिराची संरचना आहे. येथील मुखमंडपाच्या दोन्ही बाजूला सोंडेमध्ये कमळपुष्प धरलेल्या हत्तींचे शिल्प आहेत. मंदिराचा सभामंडप हा अर्धखुल्या स्वरूपाचा आहे. त्यात बाजूने भाविकांना बसण्यासाठी कक्षासने आहेत. 
अंतराळाच्या दर्शनीभिंतीकडे असलेल्या कक्षासनांवर भाविकांकडून नवसपूर्तीनंतर देण्यात येणाऱ्या चामडी चपलांचे जोड ठेवले जातात. सभामंडपापासून काहीसे उंचावर असलेल्या येथील अंतराळाचे लाकडी प्रवेशद्वार हे नक्षीदार कोरीव कामाने सजलेले आहे. प्रवेशद्वाराच्या दोन्ही बाजूला गदाधारी द्वारपालांच्या मूर्ती आहेत. वेताळ हा शैवगण असला, तरी येथील द्वारपालांच्या मूर्ती वैष्णव परंपरेतील जय-विजय यांच्या आहेत. येथील त्रिस्तरीय द्वारशाखेवर पानाफुलांचे नक्षीकाम आहे. पहिल्या द्वारशाखेच्या तळाशी दोन्ही बाजूंना हस्तीमुख कोरलेले आहे. द्वाराच्या ललाटबिंबावर गणेशाची कोरीव मूर्ती आहे.
अंतराळात गर्भगृहासमोर सहा तरंगकाठ्या आहेत. या काठ्यांजवळ प्राचीन दगडी पादुका आहेत. याशिवाय गर्भगृहाच्या दर्शनीभिंतीजवळ घाडीवसाची मूर्ती आहे. गर्भगृहात एका वज्रपीठावर वेताळाची काळ्या पाषाणातील उभी मूर्ती आहे. डोक्यावर मुकुट, कपाळावर भस्म, गळ्यात जानवे, हातात तलवार व कमरेला धोतर, अशा स्वरूपाची ही मूर्ती आहे. वेताळदेवाच्या उजव्या बाजूला आग्यावेताळ व देवी भगवतीचे रूप असलेल्या भावई देवीचे काळ्या पाषाणातील स्थान आहे. येथेही भावई देवी गजलक्ष्मीच्या रूपात दिसते. गजलक्ष्मी ही राष्ट्रकुटांची कुलदेवता होती. त्यांच्या काळापासून कोकणात गजलक्ष्मीची पूजा मोठ्या प्रमाणावर होत होती. राष्ट्रकुटांची सत्ता लयास गेल्यानंतर ती कमी होत गेली वा थांबली. मात्र आजही अनेक गावांत गजलक्ष्मी ही भावई देवीच्या रूपात पुजली जाते. येथेच डाव्या बाजूला मूळपुरुषाचे स्थान आहे. या मंदिराच्या गर्भगृहाच्या बाह्य भिंतीवरील देवकोष्टकांत गरुड, हनुमान, शंकर आणि विष्णू यांच्या सुंदर मूर्ती आहेत.
वेताळदेव मंदिर परिसरात महादेव, पावणाई देवी, सटवी देवी, सातेरी, विठ्ठलाई, महालक्ष्मी, बाराचे कुळ व ब्राह्मण देव आदी मंदिरे आहेत. वेताळदेव मंदिराच्या डाव्या बाजूला असलेल्या सटवी देवीच्या देवळीत नवजात बाळाला या देवीच्या दर्शनासाठी आणले जाते व देवीची ओटी भरली जाते. येथे सटवी देवीची काळ्या पाषाणातील मूर्ती आहे.
महापंडित दामोदर धर्मानंद कोसंबी यांच्या ‘पुराणकथा आणि वास्तवता’ या ग्रंथात असे म्हटले आहे की सटवी हे नाव मूळ संस्कृत षष्ठी या शब्दापासून आले आहे. मुलाच्या जन्मानंतरच्या सहाव्या रात्री सटवी देवीची शांती करण्यासाठी रात्रभर दिवा लावून ठेवण्याची व जात्यांची तळी, पाटा-वरवंटा, लेखनसाहित्य तेथे ठेवण्याची प्रथा आहे. या दिवशी सटवी मुलाच्या कपाळावर त्याचे भवितव्य व स्वभाववैशिष्ट्य लिहिते, अशी श्रद्ध आहे. देवीपुराणात षष्ठी ही स्कंदाची पत्नी आहे, तर लोकपरंपरेत ती अविवाहित आहे.
येथील पावणाई देवीचे मंदिर जुन्या पद्धतीचे व कौलारू आहे. सभामंडप आणि गर्भगृह अशी मंदिराची रचना आहे. पावणाई देवी पंचतत्वाचे प्रतीक मानले जाते. गर्भगृहात मध्यभागी पावणाई देवीची मूर्ती व तिच्या डाव्या बाजूला मायेचा पूर्वस आणि उजव्या बाजूला रवळनाथ व भूतनाथ या देवांच्या काळ्या पाषाणातील मूर्ती आहेत. पावणाई देवी मंदिराच्या बाजूला महालक्ष्मीचे कौलारू मंदिर आहे. या मंदिराशेजारी बाराचे कुळ मंदिर आहे. येथील ब्राम्हण मंदिरात शिवपिंडी व बाजूला काही पाषाणातील स्थानिक देवता आहेत. ब्राम्हण देव हा कडक व जागृत मानला जातो.
वेताळदेव मंदिरात श्रावण पौर्णिमेला देवांना यज्ञोपवित (जानवे) घालणे, श्रावण कृष्ण अष्टमीला हरिनाम सप्ताह, अश्विन शुद्ध प्रतिपदेला घटस्थापना, अश्विन शुद्ध नवमीला दसरा, कार्तिक शुद्ध एकादशीला तुळशी विवाह, कार्तिक शुद्ध पौर्णिमा (त्रिपुरारी), कार्तिकी संकष्टी चतुर्थीला देव महादेवाची पहिली यात्रा, मार्गशीर्ष चतुर्दशीला दत्त जयंती, मार्गशीर्ष पौर्णिमेला देव महादेवाची दुसरी यात्रा, मार्गशीर्ष कृष्ण नवमीला सातेरी देवीचा यात्रोत्सव, महाशिवरात्रीला पालखी सोहळा, रामनवमी, वैशाख शुद्ध षष्ठीला सातेरी देवी मंदिराचा वर्धापनदिन, वैशाख शुद्ध द्वादशीला वेताळ देव मंदिराचा वर्धापन दिन, आषाढ पौर्णिमेला भावई पौर्णिमा असे विविध दिवस सण व उत्सव येथे साजरे होतात.
