वसईमधील घनदाट वनराई आणि विविध प्रकारच्या वन्यजीवांनी समृद्ध अशा तुंगारेश्वर वन्यजीव अभयारण्य क्षेत्रात समुद्रसपाटीपासून सुमारे २१०० फूट उंचीच्या तुंगार टेकडीवर तुंगारेश्वराचे प्राचीन मंदिर स्थित आहे. पौराणिक आख्यायिकेनुसार या मंदिराची स्थापना विमलासूर या शिवभक्ताने केली आहे. निसर्गरम्य परिसरात वसलेल्या या मंदिराच्या परिसरात कालभैरव, खोडियार माता तसेच पार्वतीस्वरूप मानण्यात आलेल्या जागमाता या देवींचीही स्थाने आहेत. दर श्रावणी सोमवार, तसेच महाशिवरात्रीला येथे लाखो भाविक दर्शनासाठी येतात. येथे हिवाळ्यात आणि पावसाळ्यात पर्यटकांचीही मोठी गर्दी असते.
पद्मपुराणातील ‘तुंगारी माहात्म्या’त या मंदिराच्या स्थापनेची कथा सांगितलेली आहे. ती आख्यायिका अशी की त्रेतायुगात विमलासुर नावाचा एक दैत्य होता. वारलता नावाच्या स्थानी ब्राह्मण राहात असत. त्यांना तो त्रास देत असे. त्याचा निप्पात करण्यासाठी परशुरामाने त्याच्याशी युद्ध केले. 
त्या युद्धात पराभव होत असल्याचे पाहून विमलासुर पळून समुद्रात जाऊन लपला. त्यानंतर त्याने आपल्या डोक्यावरून एक मोठा पर्वत आणून समुद्रात ठेवला व त्यावर तो राहू लागला. या पर्वताचे नाव तुंग असे होते. पराभवामुळे त्याला त्याच्या कृत्यांचा पश्चात्ताप झाला आणि तो येथे शिवाची आराधना करू लागला. त्याच्या तपश्चर्येने प्रसन्न झालेल्या शंकराने त्याला अमरत्वाचा वर व आपले दिव्यलिंग दिले. विमलासुराने तुंग टेकडीवर त्याची स्थापना केली.
संस्कृतमध्ये तुंग या शब्दाचा अर्थ उंच, उच्च वा पर्वत असा होतो. उत्तुंग हा शब्द त्यावरूनच आला आहे. येथील टेकडी उंच असल्याने तिला तुंग किंवा तुंगर असे नाव पडले. त्यावरून येथील महादेव तुंगारेश्वर म्हणून ओळखला जाऊ लागला. १८८२च्या ‘गॅझेटियर ऑफ द बॉम्बे प्रेसिडेन्सी’च्या चौदाव्या खंडातील नोंदीनुसार, तुंगारेश्वराचे येथील मंदिर फार प्राचीन होते. पुढे पेशव्यांनी वसईतील पोर्तुगीजांची २१० वर्षांची सत्ता उलथवून लावली. वसईच्या त्या मोहिमेत पेशव्यांचे सरदार शंकराजी केशव फडके यांनी मोठा पराक्रम गाजवला होता. त्यांना नंतर वसईचे सुभेदार म्हणून नेमण्यात आले. 
या शंकराजी फडके यांनी इ.स. १७५०च्या सुमारास वसई परिसरातील काही मंदिरांचा जीर्णोद्धार केला. त्यात तुंगारेश्वर महादेव मंदिराचाही समावेश होता. या मंदिराच्या शेजारी असलेला दीड कोसाचा परिसर पेशव्यांनी या मंदिरास इनाम म्हणून दिला होता. ब्रिटिश काळातही हे इनाम कायम ठेवण्यात आले होते.
गॅझेटियरमधील नोंदीनुसार, पेशवे काळात हे मंदिर चार चौकोनाकार देवळांचे मिळून बनलेले होते. यातील सर्वांत मोठे देऊळ १० चौरस फूट आकाराचे होते व ते दोन फूट उंचीच्या जगतीवर बांधलेले होते. त्या भोवती सहा फूटांचा ओटा होता. या मंदिरास घुमटाकार छत व त्यावर छोटे शिखर होते. मंदिराच्या प्रवेशद्वारावर चतुर्भुज शंकर आणि गणपतीची मूर्ती होती. मंदिरातील शिवलिंगाच्या मागच्या बाजूस पार्वतीची मूर्ती होती. या मंदिराच्या मागे एका छोट्या देवळीत कालियामर्दन करणाऱ्या कृष्णाची मूर्ती होती. मंदिरासमोर नंदीमंडप होता, तसेच तेथे दत्तात्रैयाच्या पादुका होत्या. या ठिकाणी हनुमानाचेही मंदिर होते. 
अलीकडच्या काळात ‘तुंगारेश्वर देवस्थान विश्वस्त मंडळा’ने जीर्णोद्धार केल्यानंतर या मंदिरास सध्याचे स्वरूप प्राप्त झाले.
या मंदिराच्या परिसरापर्यंत जाणाऱ्या कच्च्या वाटेवर पूनमदास उदासीन महाराज यांचा आश्रम आहे. येथून पुढे जाणाऱ्या छोट्या रस्त्यावर एका बाजुला प्रसाद–साहित्य व फुलांची दुकाने, तसेच उपहारगृहे आहेत. तर दुसऱ्या बाजुला बगीचा आहे. त्यात लहान मुलांसाठी खेळणी आहेत. मंदिर परिसरात बालयोगी सदानंद महाराज यांचाही मठ आहे.
मंदिराचे प्रांगण टेकडीवरील खोलगट दरीत स्थित आहे. स्वागत कमानीतून, काही पायऱ्या उतरून प्रांगणात प्रवेश होतो. या पायऱ्यांच्या खालच्या बाजूला वर निमुळता होत गेलेला गोलाकार दीपस्तंभ आहे. या स्तंभांवर अनेक दीपकोष्ठके आहेत. वरच्या बाजूला पाकळ्यांच्या आकाराचा कळस आहे. याच्या उजव्या बाजूस उंचावर या देवस्थानचे ज्येष्ठ पुजारी शांताराम हिंगा यांचा अर्धपुतळा बसवलेला आहे. प्रांगणात मंदिरासमोर मोठे हवनकुंड आहे. त्याच्या बाजूला एका चौकोनी चौथऱ्यावर खुली घुमटी आहे. या घुमटीस चारही बाजूंनी काचा लावलेल्या आहेत. त्यात पादुका आहेत. हे महंत नागासत्यनारायण महाराज यांची समाधीस्थान आहे.
तुंगारेश्वर महादेवाचे मंदिर हे आधुनिक बांधणीचे आहे. सभामंडप आणि गर्भगृह अशी त्याची संरचना आहे. सभामंडप आडवा रुंद आहे व त्यास समतल छत आहे. गर्भगृहावर नव्याने बांधलेले शिखर आहे. हे शिखर उरूशृंग पद्धतीचे आहे. त्यात समोरच्या बाजूला असलेल्या देवकोष्ठकात गणेशाची मूर्ती विराजमान आहे. शिखरावर त्रिस्तरीय आमलक व त्यावर त्रिस्तरीय कळस आहे. कळसाशेजारी उंच त्रिशुल उभारलेला आहे. प्रशस्त सभामंडपात संगमरवरी चौथऱ्यावर नंदीची मूर्ती आहे. तिच्या समोर पादुका आहेत. 
गर्भगृहाच्या दर्शनी भिंतीवर छोट्या प्रवेशद्वाराच्या डावीकडे असलेल्या देवळीत हनुमानाची, तर उजवीकडील देवळीत वासुदेवाची काळ्या पाषाणातील मूर्ती आहे.
गर्भगृहाबाहेरील भिंतीवर काचेचे नक्षीकाम आहे. द्वारचौकटीला चांदीच्या व कोरीव नक्षीकाम केलेल्या पत्र्याने मढवलेले आहे. हे गर्भगृह सभामंडपापासून खालच्या स्तरावर आहे. काही पायऱ्या उतरून त्यात प्रवेश होतो. आत मध्यभागी चांदीच्या पत्र्याने सुशोभित केलेली तुंगारेश्वर महादेवाची मोठी पिंडी आहे. या पिंडीवर तेवढाच भव्य व सुबक असा चांदीचा नाग आहे. या चांदीच्या नागावर व पिंडीवर आकर्षक कलाकुसर आहे. गर्भगृहास बाहेर पडण्यासाठी मागच्या बाजूस दरवाजा आहे. येथून बाहेर येताच उजव्या बाजूला काळभैरवाचे छोटेसे मंदिर आहे. येथे तुंगारेश्वर मंदिराच्या उजव्या बाजूला काही अंतरावर हनुमानाचे मंदिर आहे. या मंदिराच्या मागच्या बाजूने टेकडीवर जाण्यासाठी पायरी मार्ग आहे. या मार्गात खोडियार मातेचे मंदिर आहे. येथून पुढे काही पायऱ्या चढून गेल्यानंतर जागमातेचे मंदिर आहे. 
या मंदिरानजीक एका चौथऱ्यावर काही प्राचीन कोरीव मूर्ती मांडलेल्या आहेत.
तुंगारेश्वर मंदिरात दर सोमवारी भाविकांची मोठी गर्दी असते. श्रावणी सोमवार आणि महाशिवरात्रीस येथे भाविकांची अलोट गर्दी उसळते. येथील निसर्गसौंदर्यामुळे येथे पर्यटकांचाही सतत राबता असतो. वसई तालुक्यातील सातिवलीसह विविध आदिवासी पाड्यांचा समावेश असलेला आणि घनदाट अरण्याचा हा ८५ चौरस किमीचा परिसर २००३ मध्ये वन्यजीव अभयारण्य म्हणून घोषित करण्यात आला. या ठिकाणी सर्पगरूड, महाभृंगराज, पिंगळा, सुभग, हळद्या आदी सुमारे २५० जातींचे पक्षी, सुमारे १५० जातींची फुलपाखरे, तसेच विविध प्रकारच्या वनस्पती आढळतात. येथे वाघ, बिबट्या, रानडुकरे, ससे, भेकर, लंगूर आदी वन्यप्राणीही आढळतात. येथील टेकडीवर प्राचीन काळापासून तुंगारेश्वर महादेवाचे मंदिर वसलेले आहे. शासनाने या स्थळाला पर्यटन स्थळ म्हणून घोषित केले आहे. तुंगारेश्वर महादेव मंदिराला राज्य सरकारने २००१ साली ‘क’ वर्गीय पर्यटन क्षेत्र म्हणून घोषित केले आहे.
उपयुक्त माहिती
