महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक व धार्मिक इतिहासात नाथ संप्रदायाचे स्थान अनन्यसाधारण आहे. महाराष्ट्रात अनेक ठिकाणी नाथ संप्रदायी व नवनाथांची मंदिरे आहेत. शिराळा हे त्यातील एक महत्त्वाचे स्थान आहे. या तालुक्यातील नवनाथांच्या मंदिरांची संख्या उल्लेखनीय आहे. बत्तीस शिराळा येथील गोरक्षनाथांचे मंदिर हे त्यातीलच एक होय. प्रत्यक्ष गोरक्षनाथांच्या पदस्पर्शाने पावन झालेल्या या मंदिरात आजही गोरक्षनाथांचे सूक्ष्म रूपात वास्तव्य आहे, अशी भाविकांची श्रद्धा आहे. दर बारा वर्षांनी भरणाऱ्या महायात्रेच्या वेळी देशभरातून हजारो साधू या मंदिरात दर्शनासाठी येतात.
आंध्र प्रदेशातील श्रीशैल कर्दलीबन ही नाथ संप्रदायाची उदयभूमी व आंध्र, कर्नाटक व महाराष्ट्र ही प्रथम लीलास्थली मानली जाते. गुरू गोरक्षनाथ हे या संप्रदायाचे प्रवर्तक व मत्स्येंद्रनाथ (मच्छिंद्रनाथ) हे त्यांचे गुरू होत. थोर संशोधक डॉ. रा. चिं. ढेरे यांच्या ‘नाथ संप्रदायाचा इतिहास’ या ग्रंथानुसार इ.स. १०५० ते ११५० हा गोरक्षनाथांचा काळ आहे. गोरक्षनाथ यांनी ‘अमनस्क’, ‘अमरौघप्रबोध’ आदी संस्कृत तसेच हिंदी भाषेत ग्रंथांचे लेखन केले आहे. ‘गोरखबोध’ हा त्यांच्या तत्त्वविचारांचा सुप्रसिद्ध ग्रंथ आहे. ढेरे यांच्या मते, वज्रयान, सहजयान, शाक्त, कापालिक आदी वामाचारी तंत्रसाधनांविरुद्ध आंदोलन उभे करून गोरक्षनाथांनी भारतीय साधनेचे शुद्धीकरण केले. अशा थोर क्रांतिकारी सिद्धपुरूषाचे शिराळा येथील मंदिर नाथ सांप्रदायिकांचे महत्त्वाचे तीर्थ आहे.
आदिनाथ भैरव रचित नाथलीलामृत या ग्रंथात गोरक्षनाथांच्या अनेक लीला वर्णन करण्यात आल्या आहेत. बत्तीस शिराळापासून सुमारे ६४ किमी अंतरावरील विटपक्षेत्र म्हणजेच विटा या गावात इ.स. १८३४ मध्ये या ग्रंथाचे लेखन झाले. 
या ग्रंथानुसार, गोरक्षनाथ हे शिराळा येथे आले होते. एवढेच नव्हे, तर त्यांच्यामुळेच या गावी जिवंत नागांची पूजा करण्याची परंपरा सुरू झाली. याची आख्यायिक अशी, की नागपंचमीच्या दिवशी गोरक्षनाथ हे या गावी आले होते. त्यावेळी भिक्षा मागण्यासाठी ते एका ब्राह्मणाच्या घरी गेले. तेव्हा त्यांना त्या ब्राह्मणाच्या पत्नीने सांगितले की आज नागपूजन आहे. या व्रतामुळे आयुष्य वाढते, समृद्धी येते. तेव्हा मातीच्या नागांची षोडषोपचार पूजा झाली की आपण भोजन करावे. तेव्हा ‘गोरक्ष म्हणे प्रतिवर्षीं। अनुष्ठीतसा या व्रतासी। तरी दैन्यदशा किमर्थ ऐसी। अन्नआच्छादन नसेची।। मृत्तिकापूजन पुरते आर्त। तरी कां न पूजिती पर्वत। भ्रमेंभुलले जनसर्वत्र।। मृत्तिकाशेषाकृती पूजिती। तरीं प्रत्यक्ष कां न पाचारिती। येरी वदेत या प्रती। अघटित केवि घडे हे।।’ म्हणजे गोरक्षनाथ म्हणाले की दरवर्षी तुम्ही हे व्रत करता, तरी तुमची अशी दैन्यदशा कशी? मातीच्या पुजेने तुमच्या इच्छा पूर्ण होतात, तर मग तुम्ही पर्वताचीच पूजा का करीत नाही? सगळे लोक भ्रमाने भुलले आहेत. मातीच्या शेषाची पूजा करण्याऐवजी तुम्ही प्रत्यक्ष नागांचीच पूजा का करीत नाही?’ आणि ते असे म्हटल्यानंतर तेथे अघटित घडले. 
‘नाथ करी शृंगी वादन। असंख्य प्रगटले कद्रुनंदन। श्वेतपीत आणि कृष्ण। मणिमस्तकीं शोभती।।’ गोरक्षनाथांनी शृंगी वाजवताच त्या ठिकाणी असंख्य नाग अवतरले. ‘प्रत्यक्ष प्रचिती तुह्माप्रती। दैवेंदेवतासिद्ध होती। याचें अर्चन परमप्रीतीं। देव गौरव करावा।।’ म्हणजे तुम्हाला ही प्रत्यक्षाची प्रचिती दाखवली आहे. यांची प्रेमपूर्वक पूजा केल्यास दैव आणि देवता सिद्ध होतील, असे गोरक्षनाथांनी सांगितले. तेव्हापासून येथे जिवंत नागपुजेची परंपरा पाळली जाते.
याच काळात, म्हणजे अकराव्या वा बाराव्या शतकात येथे गोरक्षनाथांचे मंदिर बांधण्यात आले असावे, असे सांगितले जाते. गोरक्षनाथ मंदिराची वास्तू ही मोठी व हेमाडपंती स्थापत्यशैलीची आहे. मूळ प्राचीन मंदिरासमोर अलिकडच्या काळात सभामंडप बांधलेला आहे. या बंदिस्त सभामंडपाच्या प्रवेशद्वारापासून गर्भगृहापर्यंत दर्शनरांगेची व्यवस्था केलेली आहे. ती जेथे सुरू होते तेथे एका टोपलीत अनेक टोप्या ठेवलेल्या असतात. या मंदिरात दर्शनासाठी जाणाऱ्या भाविकांनी डोक्यावर टोपी घातली पाहिजे, असा येथे दंडक आहे. 
सभामंडपात उत्सवकाळात वापरली जाणारी पालखी ठेवलेली आहे. सभामंडपात गर्भगृहाजवळ दोन्ही बाजूंस प्रवेशद्वारे आहेत. गर्भगृहाच्या दर्शनी भिंतीत दोन्ही बाजूंस देवकोष्टकांत चतुर्भुज द्वारपाल आहेत. गर्भगृहाच्या प्रवेशद्वारासमोर गोरक्षनाथांच्या पादुका आहेत.
गर्भगृहाच्या द्वारशाखांवर नक्षीकाम व ललाटबिंबावर गणपतीची मूर्ती आहे. गर्भगृहास मुख्य प्रवेशद्वाराच्या व्यतिरिक्त डाव्या व उजव्या बाजूला उपप्रवेशद्वारे आहेत. गर्भगृहात वज्रपीठावर गोरक्षनाथांची ध्यानस्थ मूर्ती आहे. गर्भगृहाच्या छतावर चारी कोनांवर लघुशिखरे, त्यांवर आमलक व कळस आहेत. मध्यभागी उंच व वर निमुळते होत गेलेले मुख्य शिखर आहे. शिखराचा पाया षटकोनी व त्यावर चौकोनी नक्षी आहे. त्यावरील भागात कमळदल नक्षींचे रिंगण आहे व वरील निमुळत्या होत गेलेल्या भागावर उभ्या धारेची नक्षी आहे. शिखराच्या शीर्षभागी एकावर एक असे दोन आमलक, त्यावर कळस व ध्वजपताका आहे.
या मंदिराच्या प्रांगणात मत्स्येंद्रनाथांचे ध्यानमंदिर आहे. मत्स्येंद्रनाथ हे गोरक्षनाथांचे गुरू होते. या मंदिरात वज्रपिठावर विठ्ठल–रखुमाईच्या मूर्ती व जमिनीखाली भुयारी कक्ष आहे. या कक्षात जाण्यासाठी अरुंद जीना आहे. भुयारी कक्षातील भिंतीत असलेल्या देवकोष्टकात दोन समाधीसदृश रचना आहेत. असे सांगितले जाते की या कक्षात बसून गोरक्षनाथांनी बारा वर्षे तपसाधना केली होती. मंदिराच्या मागील बाजूस गोरखचिंचेचे झाड आहे. या वृक्षाचे शास्त्रिय नाव ‘ॲडनसोनिया डिजिटेटा’ असे आहे. तो मूळचा आफ्रिका खंडातील आहे व २५० ते ३०० वर्षांपूर्वी तो आफ्रिकेतून भारतात आला. औषधी गुणधर्म असलेला हा वृक्ष महाराष्ट्रात दुर्मिळ आहे. स्थानिक आख्यायिकेनुसार, येथील झाड गोरक्षनाथांनी रोवलेल्या शुष्क फांदीतून उगवले आहे. याच वृक्षाखाली गोरक्षनाथांनी आपल्या शिष्यांना दीक्षा दिल्याचे सांगण्यात येते. या वृक्षास १०८ प्रदक्षिणा घातल्यास मनोवांछित फलप्राप्ती होते, अशी भाविकांची श्रद्धा आहे.
मंदिराच्या मागे प्रांगणात कालभैरवाचे षटकोनी मंदिर आहे. मंदिराच्या 
प्रवेशद्वारास नक्षीदार द्वारशाखा व ललाटबिंबावर गणपती शिल्प आहे. मंदिरात कमळ फुलाची प्रतिकृती असलेल्या वज्रपिठावर कालभैरवाची काळ्या पाषाणातील चतुर्भुज मूर्ती आहे. मूर्तीच्या हातांत खड्ग, त्रिशूल, नरमुंड व अमृत पात्र आहे. मूर्तीच्या मागील प्रभावळीवर पानाफुलांची नक्षी, समोर पितळी त्रिशूल व कमंडलू आहे. मंदिराच्या छतावर प्रवेशद्वाराकडील बाजूस दोन्ही कोनांवर घुमटाकार लघू शिखरे व त्यावर कळस आहेत. शीर्षभागी एकावर एक असे दोन आमलक व त्यावर कळस आहे.
या मंदिराच्या बाजूला विठ्ठल–रखुमाईचे मंदिर आहे. वारकरी संप्रदायाचा उगम नाथ संप्रदायातून झाला, असे सांगितले जाते. संत ज्ञानेश्वर हे नाथ संप्रदायातील थोर महापुरूष होते. गोरक्षनाथांचे शिष्य असलेले गहिनीनाथ हे संत निवृत्तीनाथांचे गुरू होते. संत निवृत्तीनाथांनी संत ज्ञानेश्वरांना नाथ संप्रदायाचा तत्त्वठेवा दिला. ज्ञानेश्वरांनी त्यांच्या या अभंगातून हे स्पष्ट केले आहे. –
आदिनाथ गुरु सकळ सिद्धांचा। मच्छिंद्र तयाचा मुख्य शिष्य।।
मच्छिंद्राने बोध गोरक्षासी केला। गोरक्ष वोळला गहिनीप्रती।।
गहिनी प्रसादे निवृत्ती दातार। ज्ञानदेवा सार चोजविले।।
वारकरी संप्रदायाला पूज्य असलेली ‘ज्ञानेश्वरी’ हा नाथ संप्रदायाचा वारसा असल्याचे त्यांनी ज्ञानेश्वरीच्या उपसंहारात स्पष्ट केले आहे. यामुळे गोरक्षनाथांचे हे स्थान वारकरी संप्रदायात पवित्र मानले जाते.
चैत्र कृष्ण एकादशी म्हणजेच वरुथनीपासून आठ दिवस या मंदिरात यात्रा उत्सव साजरा केला जातो. यात्रेच्या पहिल्या दिवशी महाराष्ट्र, कर्नाटक आदी राज्यातून लाखो भाविक देवाच्या दर्शनासाठी येतात. शेकडो वारकरी दिंड्या मंदिराच्या परिसरात राहुट्या उभ्या करून वस्ती करतात. सकाळी ११ वाजता गोरक्षनाथांची पालखी निघते. यात्रेच्या कालावधीत मंदिरात भजन, कीर्तन, प्रवचन, जागरण, भारुड, सोंगी भजन आदी कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते.
दर बारा वर्षांनी येथे महायात्रा भरते. त्यावेळी उत्तरेतील सर्व नाथपंथीय साधू व महंत या मंदिरात दर्शनासाठी येतात. मठाच्या कारभाराचा अहवाल घेऊन नव्या मठाधिपतीची निवड करण्यात येते. यात्रेच्या काळात या परिसरात विविध वस्तूंची शेकडो दुकाने सजून परिसरास बाजारपेठेचे स्वरूप प्राप्त होते. याशिवाय दर एकादशीला मंदिरात भाविकांची गर्दी असते. एकादशीला पंढरीचा विठ्ठल गोरक्षनाथांच्या भेटीला येतो, अशी भाविकांची श्रद्धा आहे.
