पुण्यातील सोमवार पेठेतील श्री त्रिशुंड गणेश मंदिराची रचना वेरूळच्या लेण्यांसारखी आकर्षक आहे. पेशव्यांच्या राजवटीत १७५४ ते १७७० यादरम्यान श्रीमंत गोसावी महाराजांनी हे मंदिर बांधले, असे सांगितले जाते.
मंदिरातील गर्भगृहाच्या चौकटीवर संस्कृत व फारसी भाषांमध्ये तीन शिलालेख आहेत. विशेष बाब म्हणजे अजूनही ते सुस्थितीत आहेत. संस्कृतमधील पहिल्या शिलालेखात मंदिराच्या बांधकामाचा काळ आणि दुसऱ्यात भगवद्‌गीतेतील आरंभीचा नमनाचा श्लोक कोरलेला आहे. फारसी शिलालेखात हे स्थान दत्तगुरूंचे असल्याचे म्हटले आहे. येथील वास्तुशैलीत राजस्थानी, माळवा व दाक्षिणात्य अशा तिन्ही शैलींचा सुंदर मिलाफ आढळतो.
पाच ते सहा फूट उंचीच्या दगडी जोत्यावर उभे असलेले हे मंदिर पूर्वाभिमुख आहे. प्रवेशद्वाराच्या दोन्ही बाजूंना द्वारपाल कोरलेले आहेत. तेथे धारदार कमानीवर शेषशायी विष्णूची प्रतिमा आहे. येथील भिंतींवर यक्ष, किन्नर, मोर, पोपट, भैरव, मंगल कलश, दशावतार कोरलेले दिसतात.
गर्भगृहाच्या प्रवेशद्वारावर उजव्या सोंडेच्या गणेशाचे दर्शन होते. त्याखाली गणेशचक्र आहे. गर्भगृहातील गणेशमूर्ती अतिशय वेगळी आहे. एक मुख, तीन सोंडी व सहा हात असलेली ही मूर्ती मोरावर आरूढ आहे. उजवीकडील सोंड मोदकपात्रास स्पर्श करते, मधली सोंड पाटावर उंदराजवळ रूळली आहे, तर डावी सोंड मांडीवर बसलेल्या शक्ती देवतेच्या हनुवटीला स्पर्श करताना दिसते. मूर्तीच्या मागील भिंतीवर शेषशायी विष्णूची प्रतिमा आणि गणेशयंत्र कोरलेले आहे. मूर्तीच्या प्रतिष्ठापनेचा निश्चित काळ सापडत नाही.
प्रदक्षिणेच्या वाटेवर दक्षिणेकडील भिंतीत दगडांत नटराज कोरलेला आणि तेथील भिंतीत शिवलिंगदेखील आहे. फक्त शाळुंका असलेल्या शिवलिंगाच्या या प्रतिमेच्या वर आकाशाच्या दिशेने उडणारा हंस, खाली मुसंडी मारणारा वराह व शिवलिंगावर छत्र धरलेला नाग दिसतो. ही शिवलिंगाची दुर्मीळ प्रतिमा असल्याचे म्हटले जाते. उत्तरेकडील बाजूस विष्णू आणि काळभैरवाच्या सुंदर मूर्ती आहेत.
मंदिराला तळघर आहे आणि तिथे जिवंत पाण्याचा झरा आहे. या तळघरातच मोरया गोसावी महाराजांची समाधी आहे. या मंदिराची स्थापत्यरचना अशी आहे की, वर गणपतीच्या मूर्तीला अभिषेक केल्यानंतर ते पाणी खाली तळघरात असलेल्या गोसावी महाराजांच्या समाधीवर पडते. त्याशिवाय या तळघराला अनेक दालने आहेत आणि त्यांचा वापर साधनेसाठी होत असावा, असे सांगण्यात येते. दरवर्षी गुरुपौर्णिमेला या तळघराचे दरवाजे भाविकांसाठी खुले करण्यात येतात.
मंदिरात तत्कालीन राजकीय परिस्थितीवर भाष्य करणारी प्रतिमाही कोरलेली आहे. ब्रिटिशांनी बंगाल व आसामवर सत्ता प्रस्थापित केली. त्याची प्रतीकात्मक मांडणी या प्रतिमेत आहे. त्यामध्ये एक इंग्रज शिपाई बंगाल व आसामचे प्रतीक असणाऱ्या गेंड्याला साखळदंडाने बांधताना दिसतो आहे. याशिवाय तेथे एकशिंगी गेंडाही कोरण्यात आला आहे.
अभ्यासकांच्या मते- या मंदिराची रचना शिव मंदिराप्रमाणे आहे. येथील एका शिलालेखामध्ये हे रामेश्वर शिव मंदिर असल्याचा उल्लेख आहे; तसेच गाभाऱ्याच्या मागील बाजूस असणाऱ्या शिवलिंगाच्या प्रतिमेमुळेही त्याची खात्री पटते. मात्र, कालांतराने शाक्त पंथीयांनी येथे गणेशाची स्थापना केलेली असावी, असे मत अभ्यासकांकडून व्यक्त होते. कोरीव काम आणि शिल्पकलेच्या दृष्टीने हे मंदिर अतिशय महत्त्वाचे वारसास्थळ आहे. भाविकांना येथे सकाळी ६ ते दुपारी १२ आणि सायंकाळी ४ ते रात्री ९ या वेळेत देवदर्शन करता येते.
उपयुक्त माहिती
वेरूळच्या लेण्यांप्रमाणे मंदिराची रचना
पुण्यातील अनेक भागांतून पीएमपीएमएलची बस सेवा
खासगी वाहनांनी मंदिरापर्यंत येण्यासाठी व्यवस्था
निवास व न्याहारीसाठी अनेक पर्याय
Trishund Ganapati Temple
Somwar Peth, Pune
The Shree Trishund Ganesh Mandir, situated in Somwar Peth, Pune, features a captivating architecture reminiscent of the caves of Verul. It is known that the temple was built by Shriman Gosavi Maharaj during the Peshwa rule between 1754 and 1770.
Inscription and Architectural Style
Despite the passage of centuries, the temple remains remarkably well-preserved. Over 200 years old, its sturdy architecture stands tall on a raised stone platform, of about five to six feet high, facing the east with ‘Dwarpal’ (Doorkeepers) carved on both sides of the entrance. Inside, the ‘Garbhagriha’ (a small windowless room which is the main shrine of the temple, usually with an idol or painting of principal deity) holds inscriptions in Sanskrit and Persian language, each telling a story of its origin and dedication.
The first inscription, written in Sanskrit, describes the period of construction of the temple and the second one has a verse of salutation from the beginning of the Bhagavad Gita, while the Persian inscription reads that the place belongs to Datta guru. The architectural style of the temple is an amalgamation of all three styles: Rajasthani, Malwa and Dravidian.
Inside the temple, there is an image depicting Lord Vishnu in his ‘Sheshashayi’ form (This artistic interpretation is a later development in the Vaishnava shrines and was popular in regions of South India as compared to North and East India.), reclining gracefully on the serpent Shesh under a pointed arch. After exploring further, carvings of ‘Yakshas’ (nature spirits connected with trees, forests, water, and fertility ), ‘Kinnars’ (half-man, half-horse, and half-bird associated with music and love), peacocks, parrots, ‘Bhairav’ (a fierce manifestation of Shiva), ‘Mangal Kalash’ (auspicious ceremonial pot), and the ‘Dashavatars’ (the ten incarnations of Lord Vishnu) can be observed.
Ganesh Idol in the ‘Garbhagriha’
At the entrance of the ‘garbhagriha’, a carved idol of Lord Ganesha with his right tusk stands, and just below is the Ganesh chakra.
Inside, a unique idol of Lord Ganesha captivates with one face, three trunks, and six hands -seated atop a peacock. The right trunk touches the Modak Patra (Modak plate), symbolising his love for sweets. The middle trunk rests near a Mushakraj (a mouse symbolized as Lord Ganesha’s ‘vahan’ – source of transport) on the pada (base of idol), signifying his association with his ‘vahan’ (vehicle). The left trunk gently touches the chin of the Shakti deity seated on his lap, embodying his protective and nurturing nature towards divine feminine energy. Behind him, Lord Vishnu reclines on Shesh, and a Ganesh Yantra graces the wall. The idol’s exact emplacement date remains unknown.
Other Deities and Structures
In the ‘parikrama/pradakshina’ (circumambulation) area towards the south, a stone carving depicts Nataraja alongside a unique Shivalinga, which is adorned with a Shalunka (base), a swan soaring skyward, a boar touching the ground, and a serpent sheltering it with an umbrella—a rare and remarkable depiction. To the north, you’ll find exquisite idols of Lord Vishnu and Lord Kalabhairava.
Basement
In the temple’s basement, a live water spring flows, adding a serene touch to the vicinity. Here, the sacred samadhi of Morya Gosavi Maharaj rests peacefully. The architectural design is such that it allows water used to bathe the Ganpati idol above to cascade onto Gosavi Maharaj’s samadhi below. Besides this, there are many halls in this same basement, primarily used for storage. Every year on Guru Pournima, the doors of the basement are opened for the devotees.
Political Imagery
The temple also serves as a historical testament reflecting the political landscape of its time. Carved images vividly depict the British assertion of power over Bengal and Assam. One notable carving shows a British soldier chaining a rhinoceros, symbolic of these regions. Additionally, a depiction of a one-horned rhinoceros further underscores the cultural and political symbolism embedded in the temple’s artwork.
Historical Significance
According to scholars, the structure of this temple resembles that of a Shiva temple. An inscription found here identifies it as a Rameshwar Shiva temple, which is further supported by the presence of a Shivalinga image at the back of the ‘garbhagriha’. Since ages, it is believed that followers of the Shakta Panth (followers of Lord Shiva) installed the idol of Lord Ganesha within the temple premises. Renowned for its intricate carvings and sculptures, this temple holds significant heritage value. Devotees can visit and receive blessings here daily from 6 am to 12 pm and again from 4 pm to 9 pm.
Salient Features
Temple structure like Verul caves
PMPML bus service from most parts of Pune
Arrangement to reach the temple by private vehicles
